Hán học danh ngôn khuyên tu thân dưỡng tính

Nhà phú quí nên học cách khoan dung, người thông minh nên học thói trung hậu.

Trần Kế Nho

~*~

Xưa, nay người tầm thường mà bại hoại, đều là vì tính “lười”; người tài giỏi mà bại hoại, đều là vì tính “kiêu”.

Tăng Quốc Phiên

~*~

Ở đời có 3 điều đáng tiếc:
Một là việc hôm nay bỏ qua
Hai là đời này chẳng học
Ba là thân này lỡ hư.

Chu Hi

~*~

Học cho rộng
Hỏi cho thật kỹ
Suy nghĩ cho thật cẩn thận
Phân biệt cho thật rõ ràng
Làm việc cho hết sức
Như thế mới thành người

Trung Dung

~*~

Có ý niệm kiêu ngạo trong lòng thì phải diệt ngay, chớ để nó lớn lên; không nên buông thả lòng ham muốn; không nên thỏa mãn về chí hướng; không nên vui vẻ đến tột độ.

敖不可長，欲不可從，志不可滿，樂不可極。
Ngạo bất khả trưởng, dục bất khả tòng, chí bất khả mãn, nhạc bất khả cực.

Lễ Ký

~*~

Biết người là khôn, biết mình là sáng.

Lão Tử

~*~

Ham đức nhân mà không học, gặp cái xấu che lấp là ngu muội. Thích trí tuệ mà không học, gặp cái xấu là phóng đãng. Trọng chữ tín mà không học, gặp tệ xấu là tổn hại. Ưa tính ngay thẳng mà không học, gặp cái xấu che khuất là nóng nảy. Ham đức dũng mà không học hỏi, gặp thói xấu là phản loạn. Tính cương quyết mà thiếu học hỏi, gặp cái xấu là thành cuồng bạo.

好仁不好学，其蔽也愚；好知不好学，兲蔽也荡；好信不好学，兲蔽也贼；好直不好学，兲蔽也绞；好勇不好学，兲蔽也乱；好刚不好学，兲蔽也狂。
Hiếu nhân bất hiếu học, kỳ tế dã ngu; Hiếu tri bất hiếu học, kỳ tế dã đãng; Hiếu tín bất hiếu học, kỳ tế dã tặc; Hiếu trực bất hiếu học, kỳ tế dã giảo; Hiếu dũng bất hiếu học. Kỳ tế dã loạn; Hiếu cương bất hiếu học, kỳ tế dã cuồng.

Khổng Tử

~*~

Có sai lầm mà không sửa, đấy mới thật là sai lầm.

过而不改，是谓过矣。
Quá nhi bất cải, thị vị quá hĩ.

Khổng Tử

~*~

Bớt lo, bớt sầu, đừng phiền, đừng não, là một cách làm cho tâm ta bớt được nhiều bệnh.

Nguyện Thể Tập

~*~

Người tri túc(1) không bao giờ nhục.
(1) Tri túc: Biết được thế là đủ rồi, không ham mê theo đuổi nữa.

Lão Tử

~*~

Tôi mỗi ngày xét mình ba điều. Làm việc cho người khác thành tâm chưa? Kết giao bạn bè đã giữ chữ tín chưa ? Kiến thức thầy truyền dạy, đã luyện tập chưa?

吾日三省吾身。为人谋而不忠乎？与朋友交而不信乎？传,不习乎?
Ngô nhật tam tỉnh ngô thân. Vị nhân mưu nhi bất trung hồ? Dữ bằng hữu giao nhi bất tín hồ? Truyền, bất tập hồ?

Tăng Tử

~*~

Nếu cha mẹ có lỗi lầm, mình phải hòa nhã dùng lời ôn hòa can gián.

父母有過,下氣怡色柔聲以諫。
Phụ mẫu hữu quá, hạ khí di sắc nhu thanh dĩ gián.

Lễ Ký

~*~

Người ta soi gương, thấy mặt bẩn, thì lau rửa ngay và khen gương tốt. Sao khi có tội lỗi, gặp được ai chỉ trích, thì lại ghét mà không ơn.

Hoài Nam Tử

~*~

Tâm địa trầm tĩnh thì tự nhiên khoan khoái công minh.

Trình Hiệu

~*~

Lấy trung hiếu để lại cho con cháu thì con cháu hưng thịnh; lấy trí thuật để lại cho con cháu thì con cháu suy vong; lấy sự khiêm nhượng để giao tiếp với người thì mạnh; lấy điều thiện để giữ mình thì lành.

以忠孝遺子孫者昌，以智術遺子孫者亡。以謙接物者強，以善自衛者良。
Dĩ trung hiếu di tử tôn giả xương, dĩ trí thuật di tử tôn giả vong. Dĩ khiêm tiếp vật giả cường, dĩ thiện tự vệ giả lương.

Cảnh Hành Lục

~*~

Kẻ sĩ nhiều người cậy “tài” mà hỏng mất “nết”.

Phùng Diễn

~*~

Người ta giữ được sáu chữ “Thiên lý (1), Quốc pháp (2), Nhân tình (3)” thì suốt đời không có tội lỗi.
(1) Thiên lý: Lẽ phải tự nhiên ai cũng nên theo.
(2) Quốc pháp: Phép nước, điều nên theo, điều nên tránh.
(3) Nhân tình: Tính người hay, dở.

Bảo Huấn

~*~

Kẻ xa xỉ, thì giàu mà tiêu vẫn không đủ; kẻ kiệm ước, thì nghèo mà tiêu vẫn có thừa.

Đàm Tử

~*~

Trời cho ta giàu sang sung sướng, là chiều chuộng để cho ta dễ làm lành; trời bắt ta nghèo khổ lo buồn, là mài giũa để cho ta kiên gan, bền chí.

Trương Hoành Cừ

~*~

Tiết kiệm, chất phác, đều là đức tốt của người ta.

Trình Di

~*~

Ba người cùng đi, tất có một người là thầy ta, chọn người hay mà bắt chước, người dở mà sửa mình.

三人行，必有我师焉。择其善者而从之，其不善者而改之。
Tam nhân hành, tất hữu ngã sư yên. Trạch kỳ thiện giả nhi tòng chi, kỳ bất thiện giả nhi cải chi.

Khổng Tử

~*~

Lo thắng người thì loạn, lo thắng mình thì yên.

Lão Tử

~*~

Người quân tử có ba việc phòng ngừa: Lúc nhỏ khí huyết chưa sung túc, phải giữ gìn sắc dục; khi đã trưởng thành khí huyết thịnh vượng, phải phòng ngừa tính ham tranh đấu; khi về già khí huyết suy nhược, cần tránh tính tự đắc tham lam.

少之时,血气未定，戒之在色；及兲壮也，血气方刚，戒之在斗；及 其老也，血气既衰，戒之在得。
Quân tử hữu tam giới: thiếu chi thì, huyết khí vị túc, giới chi tại sắc; cập kì tráng dã, huyết khí phương cương, giới chi tại đấu; cập kì lão dã, huyết khí kí suy, giới chi tại đắc.

Khổng Tử

~*~

Hỡi ai lẳng lặng mà nghe
Dữ răn việc trước, lành dè thân sau
Trai thời trung hiếu làm đầu
Gái thời tiết hạnh là câu trau mình.

Nguyễn Đình Chiểu

~*~

Gần son thì đỏ, gần mực thì đen
Gần người hiền thì sáng, gần người tài thì thông
Gần người lành thì có đức, gần người ngu thì dại
Gần kẻ nịnh hót thì a dua
Gần đứa tham lam thì trộm cắp.

Mạnh Tử

~*~

Tu thân bớt dục mọi bề
Siêng năng cần kiệm gia tề đến nơi
Đừng xa hoa, cấm ăn chơi
Để dành để dụm để ngơi lúc cần
Hiển vinh với nhục cũng gần
Yên vui phải nhớ những lần nguy nan
Đạo cao đức trọng mới sang
Áo rách mà sạch hơn vàng tanh hôi

修身寡欲，勤儉齊家
禁止奢華，須防後用
得榮思辱，居安思危
道高徳重，不恥劑衣
Tu thân quả dục, cần kiệm tề gia
Cấm chỉ xa hoa, tu phòng hậu dụng
Đắc vinh tư nhục, cư an tư nguy
Đạo cao đức trọng, bất sỉ tề y

Minh Đạo Gia Huấn

~*~

Nén được cơn giận nhất thời, bớt đi được nỗi sầu lo trăm ngày.

忍得一時之氣，免得百日之憂。
Nhẫn đắc nhất thời chi khí, miễn đắc bách nhật chi ưu.

Tăng Quảng Hiền Văn

~*~

Thơ có thể gây hứng thú làm điều tốt, lễ giúp ta lập thân, âm nhạc giúp ta tu dưỡng, hoàn thành nhân cách.

兴於诗，立於礼，成於乐。
Hưng ư thi, lập ư lễ, thành ư nhạc.

Khổng Tử

~*~

Ai mà tự phụng (1) có tiết độ (2), thì không sinh lòng tham.
(1) Tự phụng: Ăn mặc tiêu dùng cho thân mình.
(2) Tiết độ: Chừng mực, có hạn chế.

Văn Trung Tử

~*~

Đức hạnh mà không tu dưỡng, học không giảng giải, thấy việc nghĩa không làm, mắc điều sai không chịu sửa chữa, đó là những nỗi lo của ta.

德之不修, 学之不讲,闻义不能徙,不善不能改, 是吾忧也。
Đức chi bất tu, học chi bất giảng, văn nghĩa bất năng tỉ, bất thiện bất năng cải, thị ngô ưu dã.

Khổng Tử

~*~

Thấy người hay, nghĩ sao cho bằng người; Thấy người dở, tự xét mình xem có dở như thế không.

见贤思齐焉，见不贤而内自省也 。
Kiến hiền tư tế yên, kiến bất hiền nhi nội tự tỉnh dã.

Khổng Tử

~*~

Ngồi bàn tiệc đừng ra vẻ anh hùng, vì rượu đã làm cho lắm người gục ngã.

Khổng Tử

~*~

Nói rằng muốn tu thân sửa mình trước hết cần phải làm cho mình ngay thẳng: Thân có uất giận, lòng không ngay thẳng được; có sự sợ hãi, lòng không ngay thẳng được; có điều ham muốn, lòng không ngay thẳng được; có sự lo lắng, lòng không ngay thẳng được.

所謂修身在正其心者：身有所忿懥, 則不得其正; 有所恐懼, 則不得其正; 有所好樂, 則不得其正; 有所憂患, 則不得其正。
Sở vị tu thân tại chính kì tâm giả：thân hữu sở phẫn chí, tắc bất đắc kì chính; hữu sở khủng cụ, tắc bất đắc kì chính; hữu sở hiếu lạc, tắc bất đắc kì chính; hữu sở ưu hoạn, tắc bất đắc kì chính.

Lễ Ký

~*~

Người ta mà nóng nảy, nông nổi, hẹp hòi, thì xử việc, việc hay hỏng, tiếp người, người hay giận, mà chính mình cũng phải thiệt thòi.

Lã Khôn

~*~

Mờ sáng dậy ngay, rảy nước quét sân, để trong ngoài gọn sạch.
Đêm đến đi ngủ , đóng rào khóa cửa, tất phải tự kiểm tra.

黎明即起，灑掃庭除，要內外整潔。
既昏便息，關鎖門戶，必親自檢點。
Lê minh tức khởi, sái tảo đình trừ, yếu nội ngoại chỉnh khiết.
Ký hôn tiện tức, quan tỏa môn hộ, tất thân tự kiểm điểm.

Chu Tử Gia Huấn

~*~

Kẻ tiểu nhân nhàn rỗi thì làm điều bất thiện, không gì không làm. Khi nhìn thấy người quân tử thì cố gắng che đậy, giấu cái ác mà trưng điều thiện ra, nhưng vẫn bị nhìn thấu rõ cả gan ruột, đâu có ích lợi gì! Cho nên nói: sự thật bên trong tất sẽ thể hiện ra ngoài hình dáng. Bởi vậy, người quân tử cần phải cẩn trọng khi chỉ có một mình.

小人閒居為不善, 無所不至, 見君子而後厭然, 掩其不善, 而著其善。人之視己, 如見其肺肝然, 則何益矣！此謂誠於中, 形於外, 故君子必慎其獨也。
Tiểu nhân nhàn cư vi bất thiện, vô sở bất chí, kiến quân tử nhi hậu yếm nhiên, yểm kì bất thiện, nhi trứ kì thiện. Nhân chi thị kỷ, như kiến kì phế can nhiên, tắc hà ích hĩ! thử vị thành vu trung, hình ư ngoại, cố quân tử tất thận kì độc dã.

Lễ Ký

~*~

Đồ dùng bẩn thì biết rửa, tâm địa bẩn sao lại để yên.

Ý Lâm

~*~

Người đã biết nuôi “chí” thì không nghĩ đến “hình”.
(Quý tinh thần hơn quý thân thể.)

Trang Tử

~*~

Nghèo mà chăm học có thể lập được thân, giàu mà chăm học tên tuổi sẽ được vẻ vang.

貧而勤學可以立身，富而勤學名乃光榮.
Bần nhi cần học khả dĩ lập thân, phú nhi cần học danh nãi quang vinh.

Khuyết danh

~*~

Có ba sự ưa thích có ích, có ba sự ưa thích có hại. Thích dùng lễ nhạc để điều tiết đời sống, thích khen chỗ hay của người, thích có nhiều bạn hiền, ba cái đó có ích. Thích kiêu sa, dâm lạc, thích bừa bãi phóng túng, thích yến tiệc vui chơi, ba cái đó có hại.

益者三乐，损者三乐。乐节礼乐,乐道人之善,乐多贤友,益矣。乐骄乐,乐佚游,乐晏乐,损矣。
Ích giả tam lạc, tổn giả tam lạc. Lạc tiết lễ nhạc, lạc đạo nhân chi hỉ. Lạc đa hiền hữu, ích hĩ. Lạc kiêu nhạc, lạc dật du, lạc yến lạc, tổn hĩ.

Khổng Tử

~*~

Người tri túc (*) thì nghèo hèn cũng vui sướng, người không tri túc thì giàu sang cũng lo buồn.
(*) tri túc: biết đủ.

Lã Bang Hiến

~*~

Ai cũng muốn sống lâu, mà không biết cách dưỡng sinh. Ai cũng biết ăn uống quá độ thì ốm đau, mà không biết giữ miệng. Ai cũng biết tình dục quá độ thì khô héo mà không biết phòng thân.

Bão Phác Tử

~*~

Trung tín, cẩn thận, là cái nền thành người hay; hão huyền, quỉ quyệt, là cái gốc thành người dở.

Tiềm Phu

~*~

Ít sắc dục để nuôi tinh, ít lời để nuôi khí, ít tư lự để nuôi thần.

Tuân Sinh Tiên

~*~

Yên vui, thư nhàn là thứ thuốc độc, không nên quyến luyến ham mê.

Tả Truyện

~*~

Nhất định phải ra sức bồi dưỡng, nhưng chớ kỳ vọng vào kết quả, trong lòng không quên, nhưng cũng không thể nóng vội thúc đẩy giúp hoàn thành.

Tất hữu sự yên, nhi vật chính, tâm vật vong, vật trợ trường dã.

Mạnh Tử

~*~

Làm quan mà có tính nhàn tản yên vui, công việc tất nhiên trễ nải; làm quan mà đem lòng thương công kế lợi, tâm địa tất nhiên gian tham.

Lã Khôn

~*~

Muốn bỏ tính lười thì trước hết đừng sáng dậy trưa; muốn bỏ thói kiêu thì trước hết đừng nhẹ miệng chê cười thiên hạ.

Tăng Quốc Phiên

~*~

Cái gì cũng biết, mà đạo làm người không biết, thì chưa gọi được là khôn.

Hoài Nam Tử

~*~

Người ta khổ vì không biết cái lỗi của mình.

Dương Thái Tôn

~*~

Không lấy bậy, tay thơm; không chơi bậy, thân thơm; không nói bậy, miệng thơm; không nghĩ bậy, tâm thơm.

Thang Nhược Sĩ

~*~

Giàu có làm đẹp nhà, đức làm đẹp thân, lòng rộng rãi thì thân thể thư thái, cho nên người quân tử phải giữ được ý niệm chân thành.

富潤屋, 德潤身, 心廣體胖, 故君子必誠其意。
Phú nhuận ốc, đức nhuận thân, tâm quảng thể bàng, cố quân tử tất thành kì ý.

Lễ Ký

~*~

Một bát cháo, một hạt cơm, nên nghĩ kiếm được không dễ.
Nửa tấm vải, nửa sợi vải, phải nhớ làm ra rất khó.

一粥一飯，當思來處不易；
半絲半縷，恆念物力維艱。
Nhất chúc nhất phạn, đương tư lai xứ bất dị.
Bán ty bán lũ, hằng niệm vật lực duy nan.

Chu Tử Gia Huấn

~*~

Phàm làm gì mà có điều chưa thoả lòng, thì nên xét lại thân mình, xem làm như thế, đã là phải hẳn chưa.

Mạnh Tử

~*~

Đạo của trời: bớt chỗ dư bù chỗ thiếu. Đạo của người: bớt chỗ thiếu bù chỗ dư.

Lão Tử

~*~

Người quân tử ghi nhớ rõ nhiều những câu nói hay, việc làm tốt của người đời trước, để nuôi cái đức của mình.

Dịch Kinh

~*~

Đạo đức chẳng trau giồi, học vấn chẳng chú trọng, nghe điều nghĩa mà không làm theo, có lỗi mà không sửa đổi, đó là những mối lo của ta.

德之不修，學之不講，聞義不能徙，不善不能改，是吾憂也。
Đức chi bất tu, học chi bất giảng, văn nghĩa bất năng tỉ, bất thiện bất năng cải, thị ngô ưu dã.

Luận Ngữ

~*~

Tâm chẳng được điều “nghĩa” thì chẳng vui, thân chẳng được chút “lợi” thì chẳng yên.

Phồn Lộ

~*~

Khổng Tử bỏ hẳn bốn tật này: vô ý (xét việc thì không đem ý riêng của mình vào mà cứ theo lẽ phải), vô tất (không quyết rằng điều đó tất đúng, việc đó tất làm được), vô cố (không cố chấp), vô ngã (quên mình đi, chí công vô tư).

子絕四: 毋意, 毋必, 毋固, 毋我。
Tử tuyệt tứ: vô ý, vô tất, vô cố, vô ngã.

Luận Ngữ

~*~

Lời nói, việc làm so sánh với cổ nhân thì “đức” tiến (1); công danh phú quý phó mặc cho thiên mệnh (2), thì “tâm” nhàn (3); báo ứng (4) nghĩ đến con cháu, thì không làm xằng; hưởng thụ lo đến túng thiếu, thì tiêu dùng biết tiết kiệm.
(1) Đức tiến: Đức hạnh một ngày một hay nên.
(2) Thiên mệnh: Mệnh trời đã định cho người ta.
(3) Tâm nhàn: Tâm thần khoan khoái không phiền não.
(4) Báo: Có cho tất có báo; Ứng: Có cảm tất có ứng.

Trần Cấp Sơn

~*~

Tu tỉnh tâm thân, thận trọng công việc, không thế, thì sợ nhục đến tổ tiên.

Hiếu Kinh

~*~

Thấy phải thời theo, có lỗi thời đổi.

Dịch Kinh

~*~

Người quân tử cử động thận trọng, không sơ suất với ai; dong mạo đoan trang, không thất sắc với ai; ngôn ngữ cẩn thận, không sảy miệng với ai.

Lễ Kỵ

~*~

Biết hay mà không tin gọi là dại. Biết dở mà không chữa gọi là mê.

Dục Tử

~*~

Của ngon nát ruột, sắc đẹp mê lòng, người hung hăng hay phải vạ, miệng biện ác hay chiêu tai.

Diêm Thiết Luận

~*~

Mắt không theo người trông, tai không theo người nghe, miệng không theo người nói, mũi không theo người ngửi.

Nguyên Kết

~*~

Chớ cậy thế lực mà ép bức người cô quả,
Chớ ham ăn uống mà giết hại sinh cầm.

毋恃勢力而凌逼孤寡，
勿貪口腹而恣殺生禽。
Vô thị thế lực nhi lăng bức cô quả,
Vật tham khẩu phúc nhi tứ sát sinh cầm.

Chu Tử Gia Huấn

~*~

Thành ý nghĩa là không tự lừa dối mình: giống như ghét mùi hôi, thích sắc đẹp, hoàn toàn từ lòng chân thật mà ra; như vậy mới gọi là thỏa mãn tâm ý mình. Bởi thế, người quân tử phải thận trọng khi chỉ có một mình!

所謂誠其意者, 毋自欺也, 如惡惡臭, 如好好色, 此之謂自謙, 故君子必慎其獨也！
Sở vị thành kì ý giả, vô tự khi dã, như ố ác xú, như hảo hảo sắc, thử chi vị tự khiêm, cố quân tử tất thận kì độc dã!

Lễ Ký

~*~

Hiền ngụ tại tâm tính, không ở tại sang hèn.

Tiềm Phu

~*~

Gàn dở, bất chính rồi tự cho mình phải, hối hận và lầm lẫn tất nhiều,
Bại hoại, biếng nhác mà tự cam chịu, sản nghiệp gia đình khó thành.

乖僻自是，悔誤必多；
頹惰自甘，家道難成。
Quai tịch tự thị, hối ngộ tất đa,
Đồi nọa tự cam, gia đạo nan thành.

Chu Tử Gia Huấn

~*~

Tính của kẻ tiểu nhân, thường dễ kích động ở sức mạnh, tham cầu ở hoạ loạn.

夫小人之性, 釁於勇, 嗇於禍。
Phù tiểu nhân chi tính, hấn ư dũng, sắc ư hoạ.

Tả truyện

~*~

Người tốt làm thầy cho người chẳng tốt (bắt chước cái tốt); còn người chẳng tốt thì làm cho người tốt cũng được nhờ (vì thấy cái xấu mà răn mình).

善人，不善人之師。不善人，善人之資。
Thiện nhân, bất thiện nhân chi sư. Bất thiện nhân, thiện nhân chi tư.

Lão Tử

~*~

Không xấu với miệng, chẳng bằng không xấu với thân; không xấu với thân, chẳng bằng không xấu với tâm.
(Không nói bậy, chẳng bằng không làm bậy; không làm bậy, chẳng bằng không nghĩ bậy.)

Thiệu Ung

~*~

Không phấn phát (1) thì một ngày một lười nản; không kiềm thúc (2) thì một ngày một dông dài.
(1) Phấn phát: Cố gắng. (2) Kiềm thúc: Xem xét giữ gìn.

Chu Hi

~*~

Vào tuổi tráng niên, khí huyết cương cường, nên răn về tranh đấu.

及其壯也, 血氣方剛, 戒之在鬥。
Cập kì tráng dã, huyết khí phương cương, giới chi tại đấu.

Luận Ngữ

~*~

Xa xỉ thì dễ hoá ra kiêu ngạo, kiệm phác thì dễ hoá ra quê mùa. Thà chịu tiếng quê mùa còn hơn là kiêu ngạo.

奢则不孙，俭则固。与其不孙也，宁固。
Xa tắc bất tôn, kiệm tắc cố. Dữ kỳ bất tôn dã, ninh cố.

Khổng Tử

~*~